Một đời mê đắm cải lương
Trà Giang
Đã hơn một lần, đạo diễn, NSƯT Trần Quang Hùng, Giám đốc Nhà hát Cải lương Hà Nội kể với tôi về giây phút đầu tiên khi anh nhìn thấy tấm màn nhung sân khấu và cái khoảnh khắc đầy mê hoặc đó. Cái khoảnh khắc anh biết mình thuộc về sân khấu cải lương, theo nó và gắn bó với nó đến tận phút này, từ vai diễn đến vở diễn, từ diễn viên đến đạo diễn và thành danh với cải lương Hà Nội.
Tấm màn nhung mê hoặc
Người nghệ sĩ không mấy ai gọi nghệ thuật mình theo đuổi là một nghề, với họ, đó là “nghiệp”, nó vận vào thân, vào đời từ giây phút Tổ nghề chọn họ và thời gian chỉ làm cho niềm tin ấy thêm sâu sắc hơn mà thôi. Cảm giác ấy rất rõ rệt khi tôi được trò chuyện với đạo diễn, NSƯT Trần Quang Hùng, dù rằng môn nghệ thuật mà anh theo đuổi suốt 40 năm qua không có cái may mắn được nuôi dưỡng ở quê gốc, đất tổ: nghệ thuật cải lương.
Không rõ có phải vì anh là đạo diễn hay bởi ấn tượng về giây phút ấy đã ám ảnh cuộc đời anh mà khi nghe kể, tôi cứ có cảm giác trước mắt mình là một thước phim quay chậm, chậm trôi về một buổi tối hơn 40 năm trước ở trước cửa rạp Chuông Vàng – địa chỉ nghệ thuật sang trọng trên phố Hàng Bạc. Lúc ấy, một cậu bé theo bố đến nhà hát chỉ vì muốn được bố giao cho chiếc xe đạp để thoả sức tập xe bỗng thần người khi ngó vào trong rạp. Sân khấu còn chưa khai màn, chỉ có tấm riđô nhung the mầu tiết dê được chiếu bằng đèn tum lay động, loá mắt mê hoặc cậu. Từ giây phút đó, cậu bé ấy đã biết mình sẽ thuộc về sân khấu này. Và cũng từ hôm đó, mỗi khi dành dụm đủ tiền, cậu bé ấy lại đến rạp Chuông Vàng để nghe hát, để ngấm vào mình nghệ thuật cải lương.
Sau này, khi đã gặt hái được nhiều thành công với nghệ thuật cải lương, Trần Quang Hùng vẫn luôn nghĩ rằng đó là giây phút định mệnh của đời anh, bị quyến rũ bởi vẻ đẹp khác lạ của tấm màn nhung, của ánh sáng sân khấu mà đến với nghệ thuật. Chẳng một chút đắn đo, chẳng một lăn tăn nào suy tính bởi anh như một tờ giấy trắng đã được cái hào quang mầu nhiệm của sân khấu hắt lên.
Chăm chút từng chi tiết diễn
15 tuổi, đọc trên báo Hànộimới thấy thấy trường Nghệ thuật Hà Nội tuyển diễn viên cải lương, Trần Quang Hùng thi tuyển và bắt đầu con đường diễn viên chuyên nghiệp từ ấy. Ra trường, Trần Quang Hùng về Đoàn Cải lương Kim Phụng, nay thuộc Nhà hát Cải lương Hà Nội, nơi anh có ấn tượng đầu tiên với sân khấu. Vóc dáng thư sinh, điển trai rất Hà Nội, Trần Quang Hùng được chọn thể hiện ngay những vai chính như Trương Cảnh Yên trong Câu chuyện nàng Phương Hoa và những vai tính cách khó quên như: vai Thằng Bạc trong Khi tình yêu đã chết, Quasimođo trong Thằng gù ở Nhà thờ Đức Bà, Hán trong Dạ khúc tình yêu, Lâm Hồng trong Pha lê và cát bụi, Đoàn Kỷ trong Cơn lốc… Sân khấu cải lương lúc ấy đang ở thời kỳ hưng thịnh. Nhiều vở diễn kéo dài tới 3 tiếng mà khán giả xem xong vẫn thấy thòm thèm. Trần Quang Hùng nhanh chóng trở thành gương mặt được yêu thích nhất trên sân khấu cải lương. Trai Hà Nội, lại có tài, Trần Quang Hùng thừa nhận anh cũng có một thời trai trẻ ngang bướng, có phần ăn chơi nên lúc đầu, anh không mấy được lòng NSND Ngọc Dư – người thầy mà anh luôn kính trọng. Nhưng trong chuyên môn thầy Ngọc Dư vẫn đánh giá anh rất cao, cho rằng anh là một diễn viên say nghề và diễn cực kỳ chi tiết. Nếu đã từng xem anh diễn, hẳn ai cũng thừa nhận điều này. Chỉ một cái xốc áo, một cái liếc mắt, cách cầm chén rượu, thậm chí đến một bước đi trên sân khấu dường như cũng được suy tính cặn kẽ để thể hiện một thông điệp nào đó, để làm bật lên nét đặc trưng nhất trong tính cách nhân vật mà anh thể hiện. Một đồng nghiệp của anh ở Nhà hát Cải lương nói vui rằng: sợ nhất là phải diễn ở kíp 2 vai của Trần Quang Hùng bởi khó mà diễn được bằng anh. Bằng chứng là năm nay đã 54 tuổi, đã chuyển sang làm đạo diễn và công tác quản lý từ lâu, nhưng mỗi khi diễn vở Chú Ngốc cứu đời, một vở diễn nổi tiếng của Nhà hát, đồng nghiệp vẫn phải “viện” tới anh thể hiện vai chính, một chàng trai ngoài 20 tuổi, bởi không có ai thay thế được. Vai diễn Trần Thủ Độ trong vở Luận anh hùng mới đây cũng được đánh giá xuất sắc.
Đạo diễn ấn tượng
“Già đời” trên sân khấu với tư cách một diễn viên, Trần Quang Hùng chuyển sang “địa hạt” đạo diễn như một bước đi tất yếu trong nghệ thuật. Người ta vẫn nói tác phẩm phản ánh chân dung tác giả và quả thật, khi “gặp” anh qua mỗi vở diễn, tôi phục anh hơn nhiều.
Phục anh ở những ngón nghề. Sân khấu Hà Nội quy tụ nhiều đạo diễn tài danh nhưng rất nhiều trong số họ đã lặp lại chính mình. Trần Quang Hùng dù sao cũng là một đạo diễn trẻ, chưa nhiều kinh nghiệm nên cách dàn dựng của anh có phần tươi mới, là một thứ gió lạ trong thưởng thức nghệ thuật. Nhưng không phải thứ gió mơn trớn. Thành công của những vở diễn dàn dựng cho Nhà hát Cải lương Hà Nội gần đây: Mệnh đế vương, Lễ mở xiêm áo, Luận anh hùng, Mẹ của chúng con, Yêu là thoát tội, Khi hoa nở trái mùa, cho thấy sở trường của NSƯT Trần Quang Hùng trong những vở chính – bi kịch mang tính luận đề cao, một cách tư duy đa tầng, sắc sảo và nhiều chiêm nghiệm.
Trần Quang Hùng là một đạo diễn có cách nhìn hiện đại. Tác phẩm của anh đặc biệt chú trọng tới việc tạo ấn tượng thị giác, tôn trọng yếu tố “nhìn”, bên cạnh yếu tố “nghe” đặc trưng của kịch hát dân tộc. Anh vận dụng triệt để tính chất “tuồng tích sánh văn minh”, sự dung nạp không thành kiến của nghệ thuật cải lương trong khai phá và thể hiện tác phẩm của mình. Anh cho rằng việc dàn dựng tác phẩm bây giờ phải giản dị mới dễ thuyết phục người xem, tiết tấu tác phẩm phải nhanh. Nhưng để thông điệp vở diễn được chuyển tải một cách giản dị và đi thẳng vào cảm xúc người xem, lại đòi hỏi sự cầu kỳ nơi đạo diễn. Tác phẩm của anh gần như đều mở màn ngay bằng những cao trào và liên tục đẩy tính kịch lên cao khiến sân khấu gần như không có phút “chết”. Anh truyền cho diễn viên của mình sự chi tiết trong lối diễn. Sân khấu cải lương của anh đẹp, nhiều ngụ ý và đẫm chất xi-nê. Điều này có thể thấy rất rõ trong hai tác phẩm gần đây: Yêu là thoát tội và Khi hoa nở trái mùa. Trong âm nhạc, Trần Quang Hùng cũng cho thấy một lối xử lý táo bạo. Khi xem Yêu là thoát tội, dẫu có nhiều nét nhạc mới, dẫu tiếng trống, tiếng sanh ban đã bị lược bớt, người xem vẫn thấy rất ngọt, vẫn thấy những bài vọng cổ, Dạ cổ hoài lang,… “rỉ rả thêm muồi” rất cải lương. Đó là sự tri âm với cải lương mà đạo diễn Trần Quang Hùng đã có được sau mấy chục năm gắn bó trên sân khấu với tư cách một trong những diễn viên nổi tiếng nhất của Nhà hát Cải lương Hà Nội. Quan trọng hơn, cách nhìn của đạo diễn đã đồng điệu được với khán giả hôm nay. Tôi đã thấy nhiều người gạt nước mắt khi xem vở diễn của anh. Một điều hiếm của sân khấu hiện tại, càng hiếm hơn với sân khấu truyền thống.
Phục anh hơn ở sự say nghề. Nhiều lần nghe bạn nghề kể anh mang của nhà đi dựng vở, bỏ tiền túi bồi dưỡng anh em, tôi hỏi, anh chỉ cười nhận mình là “người dại”. Nhưng nếu anh không “dại” thì làm sao có chuyện giấy tờ vẫn nằm ở phòng tài vụ mà vở diễn đã được tổng duyệt rồi? Làm sao có chuyện anh gọi điện cho phóng viên “khoe” thành tích hộ hai diễn viên hài trong Nhà hát đoạt giải ở Liên hoan sân khấu hài miền Bắc?… Nhưng bù lại, NSƯT Trần Quang Hùng đã có được trong tay nhiều thứ: vai diễn, vở diễn được bạn nghề nể phục, một vị trí để có thể thực hiện ước mơ nghệ thuật. Thế mới hay, cái khôn, dại trong tình yêu, nhất là yêu nghệ thuật, chẳng thể nào đoán định được. Với anh, đơn giản sân khấu là cuộc sống, và anh đã sống hết mình với nó.
Box:
Những buổi công diễn vở mới của Nhà hát Cải lương Hà Nội gần đây luôn đầy ắp khán giả. Đó là sự tri âm của công chúng với tình yêu nghề của một tập thể hơn 60 diễn viên thuộc 3 đoàn: Chuông vàng, Kim Phụng và Hoa Mai – những cái tên một thời làm nức lòng người hâm mộ cải lương Hà Nội. Đây cũng là nhà hát sở hữu nhiều ngôi sao của nghệ thuật cải lương phía Bắc: NSƯT Thanh Hương, Ngôi sao tài năng trẻ Hoàng Viện (HCV Tài năng trẻ năm 2007, Huy chương Bạc Hội diễn sân khấu cải lương chuyên nghiệp (HDSKCL) năm 2009), Hồng Nhung (HCB Hội diễn tài năng trẻ 2007, HCV HDSKCL 2009), Quang Thanh (HCV Tài năng trẻ 2007, HCV HDSKCL 2009), Tuấn An (HCB Tài năng trẻ 2007), nghệ sĩ Thi Nhung, Thiên Hương, diễn viên trẻ Thu Liệu, Lưu Đạt, Thu Hường,… Hiện tại Nhà hát cũng đang định hình phong cách nghệ thuật riêng cho mình với nhiều dự án nghệ thuật. Đặc biệt, Nhà hát đang tiến hành thử nghiệm Dự án dịch tiếng Anh một số trích đoạn, vở diễn ngắn và vở diễn tiêu biểu để đưa cải lương tiếp cận với khách du lịch nước ngoài, biến rạp Chuông Vàng thành một địa chỉ “vàng” trong tour du lịch Phố cổ.
Nguồn Trà Giang
Báo Hà Nội mới Số Xuân 2012: